پاسخ مارکس به نامه بانو ورا راسولیچ

.. من در کتاب کاپیتال، نحوه تکوین سرمایه­داری را به عنوان یک سرنوشت ناگزیر تاریخی به اروپای غربی منحصر کرده­ام. چگونه ممکن است روسیه -کشوری که در آن دهقانان هیچ­گاه مالک زمین نبوده­اند- مشمول همین سیر تحول قرار گیرد؟

... جماعت روستایی اولیه به مراتب بیش از جوامع یهودی و یونانی و رومی از نیروی حیات برخوردار بوده­اند. کمون نوع آسیایی در سراسر اروپا مبدا و نقطه عزیمت بوده است. پدید آمدن آن ناشی از رشد تاریخی مالکیت در آن سرزمین­ها بود، نه آن­که طریقه­ی مذکور را به صورت ساخته و پرداخته از آسیا با خود آورده باشد...

 سرنوشت جماعت روستایی در عصر سرمایه­داری چه خواهد بود؟ روسیه مجبور نیست به راه غرب برود و در حالی که شرایط و اوضاع  واحوال  و محیط تاریخی آن با اروپای غربی متفاوت است، نباید خود را به تقلید از جریان­های خاص آن سرزمین مقید سازد. کمون کشاورزی روسی می­تواند مستقیما به صورت یک عنصر اقتصادی مترقی در آید و در پهنه قلمروی ملی گسترش یابد و مایه برتری روسیه بر کشورهای سرمایه­داری گردد. برای آنکه یک استبداد متمرکز بر فراز کمون­ها به وجود نیاید، کافی است به جای سازمان دولتی فعلی، مجمعی مرکب از دهقانان منتخب از طرف کمون­ها، اداره و رهبری آن­ها را در دست خود متمرکز سازد . عبور از مرحله سرمایه­داری یک ضرورت تاریخی نیست.

1) ضمن بررسی منشا تولید سرمایه­داری من متذکر شده­ام (که راز آن در این است) که بر جدایی کامل تولیدکننده از وسایل تولید مبتنی است. (صفحه 315، ستون 1، چاپ فرانسوی کاپیتال) و نیز این­که "شالوده­ی" تمام این تحول سلب مالکیت از کشاورزان است] این امر به نحو کامل، تا امروز فقط در انگلستان صورت گرفته است... ولی تمام دیگر کشورهای اروپای غربی همین سیر و  را خواهند گذراند".

 بدین ترتیب من به طور ضمنی "ضرورت تاریخی" جریان مذکور را به اروپای غربی محدود کرده­ام و چرا؟ لطفا فصل سی و دوم را بررسی کنید آن­جا که گفته شده جریانی که وسایل تولید پراکنده و فردی به وسایل اجتماعا متمرکز مبدل می­سازد. و از مالکیت­های کوچک و متعدد مالکیت بزرگ افرادی معدود را به وجود می­آورد، این جریان، این سلب مالکیت دردناک و هراس­انگیز از مردم زحمتکش، عبارت است از منشا سرمایه، این است نحوه­ی تکوین سرمایه. مالکیت فردی سرمایه­داری براستثمار کار دیگری- بر مزدوری- مبتنی است".

 بنابراین در آخرین تحلیل موضوع عبارت از تبدیل طریقه­ای از مالکیت به طریقه­ای دیگری از مالکیت فردی است (شکل غربی تحول). چگونه می­توان روسیه را مشمول همین سیر تحول قرار داد، در حالی که آن­جا زمین­هایی که در دست دهقانان بوده در ملکیت خصوصی آنان قرار نداشته است؟...