آشنائی با تئودور آدورنو

تئودور آدورنو و ماکس هورکهایمر

در طی چند پست در نظر داریم ابتدا بیوگرافی مختصر و مفیدی از تئودور آدورنو یکی از نظریه پردازان بزرگ مکتب فرانکفورت را انتشار کنیم و سپس چند مقاله مفید که انتخاب شده است در اختیار قرار خواهد گرفت.

تئودور لودویگ ویزنگروند آدورنو (در آلمانی: Theodor Ludwig Wiesengrund Adorno) (زاده یِ ۱۱ سپتامبر ۱۹۰۳ - درگذشته یِ ۶ اوت ۱۹۶۹) جامعه‌شناس، فیلسوف، موسیقی‌شناس و آهنگ‌ساز ن ئومارکسیست آلمانی بود. او به همراه کسانی چون ماکس هورکهایمر، والتر بنیامین، هربرت مارکوزه و یورگن هابرماس از سران مکتب فرانکفورت بود.

زندگی

آدورنو تنها فرزند تاجری ثروتمند، با فرهنگ و یهودی به نام اسکار ویزنگروند بود. پدرش چند ماه پس از تولد او پروتستان شد. مادرش، ماریا کالکولی - آدورنو دلا پیانا، اشراف زاده‌ای کاتولیک بود که به واسطه‌ٔ خواندن به عنوان سوپرانو در اپراهای ایتالیا و فرانسه مشهور بود. خاله‌اش آگاتا نوازنده یِ چیره‌دست پیانو بود که با آن‌ها زندگی می‌کرد و به آدورنو نوازندگی پیانو را آموخت. او در جوانی به نام مادرش (آدورنو) مقالاتی در زمینه یِ موسیقی می‌نوشت و در سال ۱۹۴۹ در آمریکا این نام را برای همیشه برای خود برگزید 

در نوجوانی وارد کنسرواتوار هُش شد و چند سال نزد برنهارد سکلس آموزش دید. او چنان در نواختن پیانو ماهر بود که توماس مان را به خاطر نواختن سونات پیانوی شمارهٔ ۳۲ بتهوون، که به دشواری مشهور است، شگفت زده کرد.

در ۱۹۱۸ زیگفرید کراکائر که از دوستان خانوادگی‌شان بود، کتاب‌هایی از کانت، هگل، مارکس، ارنست بلوخ و گئورگ لوکاچ به وی اهدا کرد. مطالعه یِ این کتاب‌ها علاقه‌ٔ او را به فلسفه و علوم اجتماعی برانگیخت. در ۱۹۲۰ خواندن کتاب «نظریه رمان» لوکاچ او را سخت تحت تاثیر قرار داد. سال بعد، پس از به پایان رساندن دبیرستان، وارد دانشگاه ولفگانگ گوته شد و مطالعه یِ آکادمیک فلسفه را آغازید. سه سال بعد، (۱۹۲۴)، رساله‌اش را درباره یِ پدیدارشناسی هوسرل نزد هانس کورنلیوس به پایان برد و مدرک دکترایش را دریافت کرد. کورنلیوس او را با فیلسوفان نوکانتی آشنا کرد و به تمایل‌های سیاسی چپ‌گرایانه او دامن زد. در جریان درس‌های کورنلیوس در ۱۹۲۲ با ماکس هورکهایمر آشنا شد که این آشنایی و همکاری میان این‌دو تا پایان عمر ادامه یافت. به تشویق هورکهایمر به مطالعه یِ روان‌شناسی پرداخت که این مطالعات بر آثارش تاثیر زیادی گذاشت. در همین سال، مقالاتی پیرامون موسیقی بارتوک، هیندمیت، ریشارد اشتراوس و آلبان برگ نگاشت. در ۱۹۲۵ به وین رفت تا زیر نظر آلبان برگ موسیقی را ادامه دهد.

مکتب فرانکفورت

او در سال ۱۹۲۷ به فراتکفورت بازگشت و به انجمن پژوهش‌های اجتماعی فرانکفورت که مکتب فرانکفورت در آن شکل گرفت، پیوست. در تابستان همان سال، از پایان‌نامهٔ دکترای خویش با عنوان «مفهوم ناخودآگاه در نظریه برین ذهن» دفاع کرد. در همین حال با برتولت برشت و والتر بنیامین آشنا شد. در همین سال‌ها با شاگرد مارتین هایدگر، هربرت مارکوزه آشنا شد. این دوستی‌ها تاثیر عمیقی بر آرا و افکار او به جا گذاشت.

در ۱۹۳۱ که هورکهایمر به ریاست انجمن پژوهش‌های اجتماعی فرانکفورت رسید، آدورنو نیز جدی‌تر به کار پرداخت و مقاله‌هایش را در نشریه یِ انجمن به چاپ می‌رسانید. او رسالهٔ استادی‌اش را زیر نظر پل تیلیش با عنوان «کیرکه‌گور: شالوده‌ریزی زیبایی‌شناسی» ارائه کرد. او تا سال ۱۹۳۳ که نازی‌ها در آلمان به قدرت رسیدند، به تدریس و نویسندگی ادامه داد.

اندیشه

آدورنو در موسیقی و هنر موضع رادیکال و انتقادی داشت و در حوزه جامعه‌شناسی به بررسی تضادهای اجتماعی که بر مردم سنگینی می‌کرد، علاقمند بود. در کتابی به نام ٔشخصیت اقتدارمنش(۱۹۵۰) که با همکاری متفکران دیگری ازجمله الزه فرنکل-برونسویک نوشته است رویکرد فاشیستی را از طریق توصیف شخصیتی خشک و دنباله‌رو که مطیع قدرت فرادستان اما تهدیدکننده فرودستان است بررسی می‌کند. فلسفه آدورنو به شدت تحت تأثیر هگل است و تنش دیالکتیکی میان فرد و جامعه و عام و خاص را بررسی می‌کند.اما از سوی دیگر همانند مارکس ادعای هگل درباره آشتی‌پذیری این اضداد را رد می‌کند. «دیالکتیک نفی کننده» آدورنو هرگونه امکان سنتز نهایی و آشتی قطعی را انکار می‌کند. او پس از مهاجرت به آمریکا در اثر فشار نازیسم به مطالعه فرهنگ توده‌ای در شکل آمریکایی و سوداگرانه آن پرداخت و سازمان اقتصادی و اجتماعی سرمایه‌داری جدید را به‌عنوان نظامی که گرایش دارد به نظامی فراگیر و بسته تبدیل شود تحلیل کرد. به عقیده او صنعت فرهنگ(سینماو دیگر رسانه‌ها) با دستکاری و جهت‌دهی اذهان، تصویری دوزخی از جهانی تحت کنترل فزاینده را ترسیم می‌کنند. به نظر او در واکنش به این جهان سرکش و خودستیز باید به بسیج همه‌جانبه عقل فلسفی پرداخت. اما عقل علمی و محاسباتی خود بخشی از مشکل است. او در کتاب ٔٔٔٔٔٔٔٔدیالکتیک روشنگری(۱۹۷۴) که با همکاری هورکهایمر نوشته شد، کوشید برای این پرسش پاسخی بیابد که چگونه عقلانیت روشنگری در اوج خود در قرن بیستم می‌تواند جنبش ناسیونال سوسیالیسم را پدید آورد. از دیدگاه این دو متفکر٬ روشنگری روندی دیالکتیکی و خودبرانداز است، زیرا عقل روشنگری با محروم ساختن خود از هر ارزش مابعد طبیعی و آیینی، و ستایش قدرت و سود به‌عنوان غایت، ناگزیر به «تمامیت‌خواهی» در اشکال گوناگون آن منجر می‌شود. البته آدورنو جنبش روشنگری را نقطه شروع شکل‌گیری خصلت سرکوب‌گرانه عقل نمی‌دانست بلکه ریشه‌های آن را به سرآغاز فرهنگ‌های غربی نسبت می‌داد. آدورنو با چنین اندیشه‌هایی به‌عنوان یکی از رهبران فکری جنبش چپ جدید در دهه ۱۹۶۰ در آلمان غربی محسوب می‌شود. ستایش او از تناقض‌نمایی(پارادوکس) در اندیشه پست مدرن تأثیر نهاده است. از شاگردان مشهور و ایرانی ِ آدورنو، می توان به منوچهر جمالی اشاره کردٔٔٔٔ

مهاجرت و مرگ

یکی از اولین اقدامات نازی‌ها پس از به قدرت رسیدن، تعطیلی انجمن پژوهش‌های اجتماعی فرانکفورت بود. با افزایش فشارهای سیاسی اعضای انجمن از آلمان خارج شدند؛ هورکهایمر به سوئیس رفت و آدورنو راهی آکسفورد شد. او در این سال‌ها چندبار با شناسنامه یِ جعلی به آلمان رفت و آمد کرد و بسیاری از اسناد انجمن را به سوییس انتقال داد. در ۱۹۳۷ با گرتل کارپلوس ازدواج کرد. آن‌ها در فوریه ۱۹۳۸ به نیویورک رفتند؛ جایی که هورکهایمر انجمن را به عنوان بخشی از دانشگاه کلمبیا بازگشایی کرده بود.

آدورنو در سال ۱۹۴۹ با اینکه تابعیت آمریکایی گرفته بود، به فرانکفورت بازگشت و به همراه هورکهایمر، انجمن پژوهش‌های اجتماعی را بار دیگر برپا کرد. در ۱۹۵۳ به ریاست انجمن رسید و تا پایان عمر در این مقام باقی ماند و سرانجام در ۱۹۶۹ در سوئیس و در پی حمله قلبی درگذشت.

موسیقی

دیدن اپرای ویستک در وین، ادراک او از موسیقی و هنر را دگرگون کرد. از آن پس هوادار زبان اتونال موسیقی باقی ماند که توسط آرنولد شونبرگ، آنتون وبرن و آلبان برگ توسعه داده می‌شد. دلبستگی آدورنو به موسیقی اتونال در مقاله‌هایی که در سال ۱۹۳۱ منتشر کرده است، نمایان است. همان زمان در نامه‌ای به کراکائر اذعان داشت که «هریک از آثار شونبرگ مقدس است». او به این نتیجه رسیده بود که شونبرگ نه تنها موسیقی سنتی را ویران نکرده است، بلکه گونهٔ تازه‌ای از موسیقی را پایه نهاده و در کارهای خود، جنبهٔ مثبت آن‌را اثبات کرده است.^[۲]

آدورنو پیش از جنگ دوم، آثار اتونالی هم ساخته بود: یک کوارتت برای سازهای زهی، یک تریوی سازهای زهی، چند قطعه برای سازهای مجلسی و شماری ترانه‌های اپرا و لیدر بر اساس شعرها و نوشته‌هایی از اشتفان گئورگه، تراکل، کافکا و برشت. مجموعهٔ کامل ساخته‌های آدورنو در سال ۱۹۸۰ توسط ناشر مونیخی Metzger-Riehm در دو مجلد منتشر شده است.

برخی آثار

دیالکتیک روشنگری (۱۹۴۴)

موسیقی فیلم (۱۹۴۷)

اخلاق صغیر (۱۹۴۷)

در جست‌وجوی واگنر (۱۹۵۲)

نامطبوع‌ها (۱۹۵۶)

فرانقد شناخت‌شناسی (۱۹۵۶)

سه رساله دربارهٔ هگل (۱۹۵۷)

یادداشت‌هایی دربارهٔ ادبیات (۱۹۶۰)

ماهلر: یک کالبدشناسی موسیقایی (۱۹۶۰)

درآمدی به جامعه‌شناسی موسیقی (۱۹۶۲)

زبان خاص اصالت (۱۹۶۴)؛ (در ایران با نام زبان اصالت در ایدئولوژی آلمانی منتشر شده است)

الگوهای نقادی (در دو مجلد در سال‌های ۱۹۶۳ و ۱۹۶۵)

دیالکتیک منفی (۱۹۶۶)

آلبان برگ: استاد کوچک‌ترین رابطه‌ها (۱۹۶۸)

نظریهٔ زیبایی‌شناسی (۱۹۷۰)